Tôi viết bài này từ kinh nghiệm của bản thân sau gần 10 năm nghiên cứu khoa học và hơn 1 năm làm trong industry, với mục đích cung cấp thông tin về những công cụ giúp tôi khi làm việc; tôi cũng sẽ nói luôn từ sinh viên, lên nghiên cứu sinh, rồi post doc, rồi kĩ sư, cái quan niệm về công cụ nó thay đổi như thế nào. Tôi sẽ nói về những option trả phí, những option tính phí và những option pirate. Và thỉnh thoảng tôi sẽ nói về những gì người ta cần, và làm sao để sống tốt với người ta để tồn tại lâu theo thuyết của Darwin.

Soạn văn bản – LaTeX hay Word:

Trong giới academic, thể nào bạn cũng đã/sẽ nghe qua LaTeX, sinh viên gần đây được các bạn thầy/cô chỉ bảo và bắt ép cũng dùng LaTeX thường xuyên hơn. Còn Microsoft Word thì một người dùng máy tính phổ thông tôi nghĩ chắc ai cũng biết. Còn một vài ứng viên khác như MathCad, LibreOffice, ASCIIDoc, Markdown… nhưng những cái này số ít và hơi đặc thù, tôi chỉ nói về hai ứng viên nổi tiếng nhất.

Như khá nhiều dân nghiên cứu và viết về Toán Lý… khi dùng LaTeX phải nói là tôi thấy tiện; file văn bản xuất ra đẹp như li như lau, căn lề đặt trang chỉnh chu nếu bạn không muốn sửa gì thêm. Bên cạnh đó, công thức toán và reference của LaTeX rất mượt. LaTeX nhìn qua sẽ ngại học nhưng biết sơ sơ rồi thì viết article (chẳng cần học nhiều, template có sẵn, một số tạp san họ còn có file mẫu bắt người ta dùng theo, phiền toái cũng ở chỗ đó), làm beamer để thuyết trình, viết sheet nhạc, technical note không vấn đề gì v.v… Nói chung là đẹp, nhanh (?), công thức toán tốt và reference quản lý dễ dàng. Tikz cũng không đến nỗi nào nhưng đó là mấy cậu maniac dư thời gian, công cụ vẽ tôi sẽ nói sau.

Nhưng tôi sẽ không vì LaTeX mà chê Word, mấy bạn dùng LaTeX mà chê Word là mấy bạn ngồi trong giếng. Word quá phổ biến nên ai cũng ít nhất một lần dùng qua, và vì nó là WYSIWYG, ai cũng tưởng nó dễ dùng và cứ nghĩ mình master nó rồi. Không đúng. Những điểm mạnh của LaTeX như công thức toán và reference, LaTeX vẫn mạnh hơn (ý kiến chủ quan), nhưng Word không thua kém, thậm chí còn tiện hơn nhiều, Word 365 gần đây còn cho phép gõ code LaTeX để xuất ra công thức không vấn đề gì, thích sửa chỗ nào thì bấm chỗ đấy gõ 2 3 phím là xong, đặc biệt sau khi bạn biết phím tắt Alt + =. Tiếp, về reference, công cụ reference chuẩn của Word không đến nỗi nào, nhưng tôi khuyên dùng Zotero : miễn phí, citation đưa vào Word nhẹ nhàng và Bibliography bấm 1 nút là tự động cập nhật. Chưa kể Word còn có nhiều plugin (trả phí) khác như MathType hoặc AxMath. MathType sau khi chuyển về mô hình trả tiền hàng năm để dùng thì rất shit (MathType is shit since its subscription model). Tôi khuyên dùng AxMath, 15$, ngay cả bản free cũng đủ dùng (tôi cứ tưởng là dùng thử sau đó sẽ không dùng được nữa nhưng tôi vẫn dùng bản free trên laptop cá nhân tới tận bây giờ, gần nửa năm , không vấn đề gì).

Có một điểm tôi nghĩ phiền đó là hình ảnh trong Word nếu cho vào không khéo thì sắp xếp chữ trong văn bản dễ tiêu luôn, không như LaTeX begin{figure} phát là xong, để nó tự compile. Nhưng lí do này không phải do Word mà là vì lí do tôi đã nói ở trên, thường đến từ những người nghĩ họ biết Word nhưng thực ra không biết gì về Word. Một điểm khác về công thức là LaTeX đặt label công thức và cross reference tiện hơn Word nhiều.

Ngay cả khi đang trong giới academic, chưa cần ra ngoài đời, tôi đã thấy LaTeX bất tiện, từ khi Overleaf (trước đó có ShareLaTex và Overleaf là hai dịch vụ song song) có việc collab thì viết LaTeX đồng tác giả nó mới dễ hơn một chút, nhưng so với Word thì thua xa. Công cụ review trong Word là bất khả chiến bại, LaTeX có package để bắt chước trò này nhưng chỉ làm rối tinh sự vụ thêm. Giải pháp tôi thời đó hay làm với mấy công giáo là các ông ấy in ra; ghi vẽ chi chít lên rồi scan lại cho tôi; hoặc “thời thượng” hơn chút thì annotate trên PDF, rồi tôi phải dò từng dùng trong PDF để sửa file tex. Nếu là Word, tôi bấm accept review và file được cập nhật ngay. Sau này làm với một cậu trẻ hơn vài tuổi, chúng tôi dùng Overleaf, ban đầu tưởng dễ, sau một vài lần làm song song thì file conflict loạn cả lên, thế là mỗi lần vào Overleaf thấy cậu ý online thì tôi đi làm ly cà phê cho cậu ấy yên tâm không bị lỗi chấm than đầy màn hình.
Submit báo bằng Word cũng dễ thở hơn LaTeX, tôi gửi file Word một phát là các bạn editor im im làm không thấy hỏi han gì. Còn tôi mà submit LaTeX thì ôi thôi, hơn nửa thời gian là tìm cách để cái file nó compile được ra PDF đàng hoàng một chút, tốn thời gian vô cùng. Lúc đó tôi mới biết, trừ khi dùng một template tầm thường thì LaTeX đâu cũng xài được; nếu bạn hí hoáy với style hay package, đưa qua máy khác nó sẽ ì ạch một chút, thậm chí là PDF ra loạn xì xà ngầu lên hết.

Ra industry, không ai dùng LaTeX. Chấm hết. Tốn thời gian, file collab tệ, nhiều lúc khách hàng đòi thêm cái logo vào chỗ này chỗ kia… Word Copy paste phát là xong, LaTeX lại phải nà ní nà ná một hồi từ folder Figure rồi code dẫn rồi lại [H] hay [h]… Một file trên 200 nhiều citations thì LaTeX có thể được nhắc đến; nhưng một tài liệu gần 100 trang thì Word, Word, Word.

Tôi thấy các bạn thầy cô bắt sinh viên dùng LaTeX là hơi thiếu thực tế, khi tôi còn dạy lũ Master, tôi bảo Word hay LaTeX gì thì tùy tụi mày, miễn tao có cái để coi là được. Muốn tụi trẻ dùng LaTeX thì hãy khuyến khích tụi nó bằng cách cho điểm bonus chẳng hạn. Đừng ép buộc, không hạnh phúc. Ngay cả lí do tiền cũng không phải; vì sinh viên các trường đại học lớn sau này được ưu đãi rất nhiều về các phần mềm Office (miễn phí hoặc rất rẻ); những nước đang phát triển tạm quên mất sinh viên thì sinh viên tự tìm bản crack mà dùng…

Đang viết thì thấy 2 rưỡi sáng. Chắc phải đi ngủ. Hẹn mọi người tập sau.